Rembert Dodoens

Rembert Dodoens werd op 29 juni 1517 of 1518 geboren in Mechelen in België en overleed op 10 maart 1585 in Leiden. Hij studeerde te Leuven geneeskunde (net als zijn vader), kosmografie en aardrijkskunde, en Latijn en Grieks. Hoewel wij hem kennen als botanicus en geneesheer besteedde hij de eerste jaren na zijn studies aan de kosmografie. In 1541 begon zijn medische carrière als stadsgeneesheer in Mechelen, hij bekleedde dat ambt 33 jaar.

Hij was erg geïnteresseerd in de botanica als ondersteuning van zijn praktijk als geneesheer. Hij greep dan ook de kans om het “Stirpium historia” van Leonhard Fuchs te vertalen naar het Nederlands. De vertaling “Den nieuwen herbarius, dat is dboeck van den cruyden” verscheen een jaar nadat de originele versie was uitgekomen in 1542.

Hierna wordt hij door Jan van der Loe, een Antwerpse drukker, gecontacteerd om een plantenatlas op te stellen. Hij publiceerde bij hem het Cruydeboeck in 1554. Terwijl hij aan het hof was reisde hij veel mee met het gevolg van de keizer Maximiliaan II zodat hij veel nieuwe planten ontdekte en kon beschrijven uit Duitsland, Oostenrijk en Hongarije. Na afloop ging hij naar Antwerpen waar hij zijn meesterwerk liet drukken bij Christoffel Plantijn in 1583, namelijk “Stirpium historia pemptades sex”.

Er zijn drie punten waarom het werk van Rembert Dodoens zo belangrijk was.

Ten eerste was dat hij zelf planten ging zoeken en beschrijven. Hieruit volgt een enorme opwaardering van het aantal beschreven soorten. Om de som te maken heeft hij ongeveer 1340 soorten zelf beschreven hiervan waren er een 600 tal totaal nieuw.

Ten tweede is dat hij de kloosterlingen die beweerden dat een geneeskrachtige plant een “teken” had waaruit de werking van de plant kon worden afgeleid, niet volgde. Hij probeerde nieuwe medicijnen altijd grondig uit en bleef de patiënten lang opvolgen om zo de werking van een geneesmiddel te onderzoeken.

Ten derde is de belangrijke ontwikkeling bij Dodoens dat hij een fundamentele vernieuwing invoerde in de classificatie van de planten. In zijn Cruydeboeck van 1554 breekt hij resoluut met de traditie door de planten niet meer alfabetisch te rangschikken maar volgens fysiologische kenmerken. Dit was van enorm belang voor de biologie. Op die manier stelde hij een systematisch kader op waarin de planten konden geplaatst worden.

Om al deze nieuwe kenmerken weer te geven was het cruciaal voor hem dat zijn herbaria degelijk geïllustreerd waren, hij liet ze illustreren door de voortreffelijke Mechelse tekenaar Pieter Van der Borcht. Dodoens had onder andere vastgesteld dat een vrucht uit een stamper ontstaat maar de functie van de meeldraden was volgens hem niets meer dan het beschermen van de stamper.

Titelpagina van het Cruydt-Boeck

Dodoens moest als stadsgeneesheer de apothekers controleren en kwam veel met hen in contact door zijn artsenpraktijk. Zoals alle takken van de wetenschap stond de farmacie in de tijd van Dodoens nog in haar kinderschoenen. Dodoens schreef veel van zijn werken in de Nederlandse volkstaal zodat de doorsnee apotheker het begreep. Hij ging ook diep in op de eisen qua herkomst, oogst, bewaring, geur, smaak en kleur van de kruiden zodat apothekers sneller valse producten konden onderscheiden van de echte maar ook de echt giftige kruiden konden herkennen. De farmaceutica had op die manier het snelste baat bij zijn werk. Zijn classificatiesysteem had ook een grote invloed op de botanisten na hem, het was één van de systemen die Linnaeus gebruikte om zijn definitief taxonomisch model op te stellen. Zijn werken werden ook naar de meeste Europese talen vertaald en zelfs naar het Japans. Zo beïnvloedde het de verdere beschrijving en indeling van de planten uit de koloniën van de Europese landen.

Het Cruyd-Boeck van Rembert Dodoens en vele ander kruidenboeken zijn gedigitaliseerd en terug te vinden op de site van plantaardigheden. Maar helaas werkt deze link sinds Juni 2023 niet meer.