Aapjesorchis (Orchis simia)

Zoals de verspreidingskaart al laat zien voelt deze orchis (net zoals vele andere) zich thuis op kalkhoudend grasland. Aangezien dit alleen voorkomt in zuid-Limburg maakt het dat deze plant meteen zeldzaam is (op de rode lijst als gevoelig). Het leuke is dat in de Flora Batava (zie foto's) precies staat wanneer, waar en door wie de plant voor het eerst is gevonden.

In Nederland is de Aapjesorchis helaas vanaf 1 januari 2017 niet meer wettelijk beschermd. in België wel. In 1905 is de Aapjesorchis één keer gevonden in de duinen bij Scheveningen maar daaruit is nooit een andere populatie ontstaan. Deze orchis kruist soms met het Soldaatje (Orchis militaris) en is dan zeer moeilijk te herkennen. Kenmerkend voor deze plant is dat de bovenste bloemen eerder tot bloei komen dan de onderste i.t.t. vele andere Orchissen. Aapjesorchis bloeit in Mei/Juni.

In 1700 publiceerde de Franse botanicus Joseph Pitton de Tournefort (5 juni 1656 - 28 december 1708) al een 3-delige boekenserie Institutiones Rei Herbariae met daarin een prachtige afbeelding van de bloem (delen) van deze plant.

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

Nederlandse plantennamen zijn te vinden op een standaardlijst opgesteld door FLORON en Naturalis. Nieuwe Nederlandse namen voor wilde planten worden niet zomaar gekozen. Een comité van Nederlandse en Vlaamse taxonomen beoordeelt de voorstellen. Zelf een voorstel voor een nieuwe naam doen, mag natuurlijk. Zeker als de nieuwe soort zelf is gevonden. Iedereen vanaf Nederlands sprekend België tot aan Friesland moet tenslotte weten dat het om dezelfde plant gaat.

Vaak hebben planten al een Nederlandse naam. Dat is bijvoorbeeld het geval bij soorten die al geruime tijd in België voorkwamen, en bij cultuurgewassen. Voor namen van cultuurgewassen wordt ook gebruik gemaakt van de Standaardlijst van Nederlandse namen van cultuurplanten van NAK tuinbouw.

De commissie voor Nederlandse Plantennamen bestaat uit de volgende disciplines

Naturalis biodeversity center, sectie Botanie, Leiden
Nationale Plantentuin, Meise (België), 3 personen
FLORON Nijmegen

Deze plant heeft zijn naam te danken aan zijn uiterlijk. De bloem is vuil wit of rozeachtig. De zijslippen en de lobben van de middenslip van deze orchis zijn bij echte Aapjesorchis (dus niet de kruising met andere Orchisen) bijna draadvormig en gekruld. Dit alles geeft de bloem een aapachtig uiterlijk.

De naam Orchis komt van het Griekse όρχις en betekent "testikel/teelbal". Het woord Orchis werd voor het eerst gebruikt door de Griekse filosoof en botanicus Theophrastus (371/372 - 287/286 v.Chr.) in zijn boek De historia plantarum (Dit betekent "De natuurlijke geschiedenis van planten"). Testikel/teelbal omdat veel planten uit de Orchis familie twee wortelknollen hebben. Deze knollen lijken op testikels.

Één van de 9 vertaalde boeken van deze publicatie

Zie ook de wetenschappelijke verklaring.

• English: Monkey Orchid
• Français: Orchis singe
• Deutsch: Affen-Knabenkraut
• Espanõl:flor del simi
• Italiano: Orchis di scimmia, Giglio omiciattolo
• Svenska: Apnycklar
• Norsk ?
• Dansk: ?

Zowel de Engelse en Franse naam is nagenoeg gelijk,  Monkey Orchid/Orchis singe. Dit betekent natuurlijk "aapjesorchis".

Voor de verspreiding van Aapjesorchis in Engeland zie deze kaart

De Duitse naam is  Affen-Knabenkraut. Dit betekent "apen-knapenkruid". Veel Orchissen heten in Duitsland Knabenkraut. Dit is vanwege de twee verdikte knollen aan de uiteinde van de wortels van deze planten. Deze worden vergeleken met testikels. Ik heb het maar één keer gelezen maar een hardnekkig bijgeloof hield vol dat vrouwen die de hardere en sappigere knol van de twee aten een zoon zouden krijgen. De Duitse naam Knabenkraut zou ook hier ook op gebaseerd kunnen zijn.

Voor de verspreiding van Aapjesorchis in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is flor del simi. Dit is de Spaanse benaming voor de volledige Nederlandse naam.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Orchis di scimmia. Dit is de Italiaanse benaming voor de volledige wetenschappelijke naam. 

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Apennycklar. Apen betekent natuurlijk "apen". en Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Brede orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje), en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels/Vroege Orchis/Mannetjesorchis). Andere zijn vernoemd naar het uiterlijk, deze dus, Apennycklar (Apensleutels/Aapjesorchis).

De Noorse en Deense naam is mij onbekend. Er zijn ook geen waarnemingen dus is volgens mij de wetenschappelijke naam (Orchis simia) aangehouden.

Ecologie

Bodem
Zonnige of soms licht beschuwde plaatsen op droge tot matig vochtige, stikstofarme en matig voedselarme, kalkrijke, maar soms kalkarme grond (löss, leem, mergel en duinzand).

Groeiplaats
Grasland (onbemest kalkgrasland, grazige kalkhellingen en beek- en rivierbegeleidend hooiland), lichte bossen (lichte bossen), bosranden, struwelen (open plaatsen en struweelranden) en zeeduinen. Vooral in berg- en heuvelgebieden.

Verspreiding

Nederland
Zeer zeldzaam in Zuid-Limburg en in de Hollandse duinen. Lang geleden ook in de duinen bij Scheveningen.

Vlaanderen
Zeer waarschijnlijk verdwenen. Vroeger in de Voerstreek.

Wallonië
Zeer zeldzaam in het Maasgebied en in La Calestienne.

Wereld
Zuidwest- en West-Europa, het Middellandse-Zeegebied en Zuidwest-Azië. Noordelijk tot in Nederland en Zuidoost-Engeland.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten