Stachys palustris (Moerasandoorn)

Wat mij altijd opvalt dat men deze Andoorn vaak verward met een Orchis. Nu is het een erg mooie plant maar er zijn heel veel verschillen.  Een ervan is bijv. de vierkante stengel. Deze zal je bij een Orchis nooit tegen komen. De Moerasandoorn is trouwens lid van de Lipbloemenfamilie (Labiatae of Lamiaceae; beide namen zijn toegestaan). Moerasandoorn bloeit in Juli en Augustus.

Op de website van Flora van Nederland is een Videodeterminatie van deze plant te zien.

Er komen in minstens 4  Andoorn (Stachys) soorten in het wild voor in Nederland:

• Akkerandoorn (Stachys arvensis) - vrij zeldzaam
• Bosandoorn (Stachys sylvatica) - algemeen
• Moerasandoorn (Stachys palustris) - algemeen
• Wollige andoorn (Stachys byzantina) - vrij zeldzaam

De officiële wetenschappelijke naam is Stachys palustris L.

Stachys: is afkomstig van het Stachus (Grieks) en betekent "aar", vanwege de bloeiwijze. Botanische gesproken is het echter een schijnaar.

Veel planten hebben bij het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam de woorden aqua/aquatica/aquatila of  palustris gekregen. Al deze plantensoorten komen dan bij of in water voor. Soms verdraagt de plant brak (zoutig) water, maar er is in ieder geval een (zeer) vochtige bodem nodig. De naam dient ook vaak ook ter onderscheid van andere soorten. Aqua is Latijn en betekent "water". Aquatica is Latijn en betekent "modderige/moerasachtige grond of levend bij/in het water". Aquatila is Latijn en betekent "gebied bij het water". Palustris is Latijn en betekent "moeras (achtig)".

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit L. Dit staat voor Carl Linnaeus. In 1753 beschreef hij Stachys palustris in de publicatie Species Plantarum.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• Frysk: Hazze-ear
• English: Marsh Woundwort
• Français: Epiaire des marais
• Deutsch: Sumpf-Ziest
• Espanõl:
• Italiano: Stregona palustre
• Svenska: Knölsyska
• Norsk: Åkersvinerot
• Dansk: Kær-Galtetand

De Engelse naam is Marsh Woundwort. Dit betekent "moeras wondwort". Moeras geeft aan dat deze plant graag in een vochtige omgeving groeit. Moerasandoorn is al sinds de vroege middeleeuwen bekent als helend kruid bij wonden voor de Angel-saxen. Wort wordt over het algemeen in het Engels gebruikt voor een plant die geneeskrachtige werkingen heeft of waardevol is als voedsel.

Voor de verspreiding van Stachys palustris in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Epiaire des marais

De Duitse naam is Sumpf-Ziest. Sumpf betekent "moeras". Het woord Ziest is afgeleid van het Sorbisch (zie op deze Wikipagina de volledige uitleg bij de alinea Etymologie), het archetype (de bron) is "čisćik". Maar wat dit nu weer betekent is mij onbekend.

Voor de verspreiding van Stachys palustris in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is mij onbekend.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Stregona palustre. Dit betekent "moeras tovenaar". Waarom tovenaar weet ik niet precies. Sommige Stachys soorten hadden vroeger een mysterieus bestaan. Niet deze plant. De Moerasandoorn werd vroeger juist veel medicinaal veel gebruikt en was  best nuttig (zie bijv. de Engelse naam).

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Knölsyska. Het woord Knöl betekent "knol". Dit verwijst naar de kleine knolletje die de plant heeft bij de wortels om de plant van energie te voorzien om zich vegetatief te vermeerderen. Het woord Syska is waarschijnlijk afgeleid van het Duitse Ziest. Een heel ander woord maar Ziest was voor veel Zweden kennelijk moeilijk uit te spreken. Syska is tegenwoordig het Zweedse woord voor een Stachys soort.

Voor de verspreiding van Stachys palustris in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Åkersvinerot. De gebruikelijke naam in Noorwegen om een soort uit het geslacht Stachys (Andoorn) aan te geven is Svinerot. Svine betekent "zwijnen" en Rot betekent "wortel". Dus totaal Zwijnenwortel. Dit omdat vroeger de wortels aan de varkens werden gevoerd. Vóór het woord Svinerot staat de naam om welke soort het gaat. In dit geval Åker. Dit betekent natuurlijk "akker/veld". Dit geeft aan dat de plant geen behoefte heeft aan een speciale bodemsamenstelling. Gek genoeg heeft deze plant dit dus wel, zie het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam. Waarom dit zo is is mij onbekend.

De Deense naam is Kær-Galtetand. Kær betekent "vijver" duidend op de vochtige groeiomgeving in tegenstelling tot Bosandoorn (Stachys sylvatica). Galte betekent "beer/zwijn" en Tand betekent gewoon "tand". De enige (niet veel geziene) verklaring die ik weet dat als de meeldraden zijn volgroeid deze rechts en links van de bloem hangen, als een soort slagtanden van een zwijn/beer.

Ecologie

Bodem
Zonnige tot licht beschaduwde plaatsen op vochtige tot natte, soms periodiek overstroomde, voedselrijke tot zeer voedselrijke, humeuze, vaak zwak zure grond (vrijwel alle grondsoorten).

Groeiplaats
Waterkanten (o.a. op steen- en basaltglooiingen), moerassen (drijftillen), drooggevallen plaatsen, grasland (ruig drassig grasland) bermen, akkers (akkers op klei en akkerranden), bossen (moerasbossen en bronbossen), struwelen, ruigten (natte ruigten), grienden en braakliggende grond.

Verspreiding

Nederland
Algemeen.

Vlaanderen
Algemeen, maar vrijwel niet in de Hoge Kempen en vrij zeldzaam in de Duinen.

Wallonië
Algemeen.

Wereld
Gematigde en koudere streken op het noordelijk halfrond.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten