Anacamptis morio/Orchis morio (Harlekijn)

Het eerste wat opvalt aan deze Orchis is zijn zeer vroege bloei. Al in Mei (soms zelfs eerder!) bloeit de Harlekijn al terwijl de meeste Orchissen pas in Juni/Juli bloeien. Ten tweede is deze orchis altijd te herkennen aan de strepen op de zijdelingse kelkbladen van de bloem. Erg handig want Harlekijn kan paars zijn maar ook wit en alle kleuren daar tussen. De plant staat te boek als een zeldzame soort en op de Rode lijst staat hij als bedreigd.

Op de onderstaande lijst staan 26 soorten orchideeën. De meeste zijn, zoals hierboven genoemd, zeer zeldzaam tot zeldzaam. Sommige zijn zelfs algemeen. Maar alle zijn waargenomen in Nederland. Soms alleen in het puntje van Zuid-Limburg, soms enkel op de waddeneilanden en soms verspreid over een deel van het land. Zoals ook hierboven beschreven staat gebeurt het vaak dat orchideeën kruisen met andere soorten. Er ontstaan dan zogenaamde hybride soorten. Deze staan niet in de lijst.

• Aapjesorchis (Orchis simia)
• Bijenorchis (Ophrys apifera)
• Bokkenorchis (Himantoglossum hircinum)
• Bosorchis (Dactylorhiza fuchsii)
• Brede orchis (Dactylorhiza majalis)
• Brede wespenorchis (Epipactis helleborine subsp. helleborine)
• Bruinrode wespenorchis (Epipactis atrorubens)
• Dennenorchis (Goodyera repens)
• Duinwespenorchis (Epipactis helleborine subsp. neerlandica)
• Gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata)
• Groenknolorchis (Liparis loeseli)
• Grote keverorchis (Neottia/Listera ovata)
• Harlekijn (Anacamptis morio/Orchis morio)
• Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis)
• Hondskruid (Anacamptis pyramidalis)
• Honing orchis (Herminium monorchis)
• Hyacintorchis (Himantoglossum robertianum)
• Kleine keverorchis (Neottia cordata)
• Mannetjesorchis (Orchis mascula)
• Poppenorchis (Orchis anthropophora)
• Purperorchis (Orchis purpurea)
• Rietorchis (Dactiloryza majalis subs.praetermissa)
• Soldaatje (Orchis militaris)
• Veenmosorchis (Hammarbya paludosa)
• Vliegenorchis (Ophrys insectifera subsp. insectifera)
• Welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia)

Omdat het niet altijd even makkelijk is een Orchis op naam te brengen staat er op de site van Floron een handige zoekkaart.

De officiële wetenschappelijke naam is Anacamptis morio (L.) R.M. Bateman, Pridgeon & M.W. Chase

De naam Orchis is Latijn, en betekent "testikel". Dit omdat veel planten uit de Orchis familie twee wortelknollen hebben. Deze knollen lijken op testikels.

Morio (Latijn) betekent "nar/harlekijn". Dit omdat de bloemen van deze plant gelijkenis hebben met een narrenkap.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit (L.) R.M. Bateman, Pridgeon & M.W. Chase.

L. staat voor Carl Linnaeus. Hij beschreef de soort als Orchis morio in de publicatie Species Planarum.

R.M. Bateman staat voor Richard M. Bateman (27 mei 1958) is een Britse botanicus die zich bezighoudt met botanie, evolutiebiologie en paleobotanie. In 1994 kreeg Bateman van de Linnean Society of London de Bicentenary Medal, een onderscheiding vanwege uitzonderlijke prestaties voor een bioloog die jonger is dan veertig jaar. Hij is lid van organisaties als de Linnean Society of London, de Systematics Association en de Botanical Society of the British Isles. Bateman was anno 2010 actief bij de Kew Gardens. Hij is o.a. (mede) auteur van meer dan honderd botanische namen van taxa binnen de orchideeënfamilie. In 1997 word de soort herschreven als Anacamtis morio in de publicatie Lindleyana.

Pridgeon staat voor Alec M. Pridgeon (1950) is een Britse botanicus die is gespecialiseerd in orchideeën. Sinds 1995 is Pridgeon actief aan de Royal Botanic Gardens, Kew. Hij verricht er onderzoek op het herbarium. Hij heeft o.a. meer dan zeshonderd botanische namen van orchideeën gepubliceerd. Sinds 1995 was lid van de Linnean Society of London en de Botanical Society of America.Pridgeon redacteur van Lindleyana, het wetenschappelijke tijdschrift van de American Orchid Society dat bestond tussen 1986 en 2002.

M.W. Chase staat voor Mark Wayne Chase (1951) is een Brits botanicus. Sinds 1992 is Chase werkzaam bij de Kew Gardens, waar hij onderzoek doet bij het Jodrell Laboratory. Hij heeft meer dan achthonderd botanische namen (mede)gepubliceerd. In 1998 kreeg hij de Linnean Medal van de Linnean Society of London. Volgens 'ISI HighlyCited.com' behoort hij tot de meest geciteerde wetenschappers op het gebied van plant-en dierwetenschappen.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• Frysk: Toffels en skuon
• English: Green-winged orchid, Green-veined orchid
• Français: Orchis bouffon
• Deutsch: Kleines Knabenkraut
• Espanõl: Testículo de perro
• Italiano: Orchide minore
• Svenska: Göknycklar
• Norsk: Narrmarihand
• Dansk: Salep-Gøgeurt

Er zijn twee Engelse namen:

1. Green-winged orchid. Dit betekent "groen gevleugelde orchis". Het opvallende is dat alleen een deel van de bloem groen is (de sepalen). En ook dat het meerder deel van de foto's van deze Orchis de paarse variant van deze orchis is.
2. Green-veined orchid: Een kleine variant "groen geaderde orchis".

Voor de verspreiding van de Harlekijn in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Orchis bouffon. Dit betekent "narrenorchis", dus de Franse benaming voor de Nederlandse naam.

De Duitse naam is Kleines Knabenkraut. Dit betekent "klein knapen/zonen kruid". Deze Orchis is inderdaad niet groot, tussen de 5 á 25 cm. Veel Orchissen heten in Duitsland Knabenkraut. Dit is vanwege de twee verdikte knollen aan de uiteinde van de wortels van deze planten. Deze worden vergeleken met testikels. Ik heb het maar één keer gelezen maar een hardnekkig bijgeloof hield vol dat vrouwen die de hardere en sappigere knol van de twee aten een zoon zouden krijgen. De Duitse naam Knabenkraut zou ook hier ook op gebaseerd kunnen zijn.

Voor de verspreiding van Harlekijn in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is Testículo de perro. Dit betekent "testikels van een hond". Het woord Testikels wordt bij de tweede wetenschappelijke naam uitgelegd bij het eerste deel, Orchis. Het gebruik van het woord Hond is mij onbekend.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Orchide minore. Dit betekent "kleine orchidee". Deze orchis staat bekend als een kleine plant van 5 á 25 cm.

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is  Göknycklar. Dit betekent "koekoeks nycklar". Vreemd genoeg heb ik het nergens gelezen maar ik denk dat deze Orchis zijn naam dankt aan de vroege bloei, als de koekoek roept. Maar niet gelezen betekent officiel onbekend. Nycklar betekent "sleutels". Het is een algemene naam voor verschillende orchideeën in Zweden vanwege de vorm van bloeiwijze. Het grappige is dat Slanke sleutelbloem (Primula elatior), geen Orchidee trouwens, dezelfde naam in Nederland heeft gekregen. De oudste "Nycklarnaam" is Jungfru Marie Nycklar (Onze lieve vrouwe sleutels/Brede orchis). Anderen zijn later vernoemd. Sommige betreffen andere bijbelse persoonlijkheden zoals de Johannes Nycklar (Saint Johns keys/mannetjes Soldaatje) en Pers Nycklar (Sint Peter's sleutels Vroege paarse Orchis/Mannetjesorchis), deze Orchis dus.

Voor de verspreiding van Harlekijn in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Narrmarihand. Nar betekent natuurlijk ook "nar", ook weer refererend aan de Nederlandse naam. De naam Marihand komt van de vorm van de ondergrondse knollen van de plant die vertakt zijn en kunnen dan op handen lijken. Veel orchideeën in Noorwegen hebben deze knollen en deze bevatten voedingsstoffen. Een Orchis heeft bijna altijd twee knollen: De knol die is gevormd in de zomer en een knol van het vorige seizoen. Deze laatste word gebruikt om seizoensgebonden voeding van de plant binnen dat jaar te gebruiken om te groeien. De nieuwe knol is licht en fris en werd in het verleden in verband gebracht met de Maagd Maria. Vandaar de naam Marihand. De oude knol van vorig jaar is zwart en verschrompeld en werd geassocieerd met Satans hand. In Nederland is de naam Handekenskruid bekend, een Orchideeënfamilie (Dactylorhiza). Marihand is eigenlijk de light versie van de wetenschappelijke verklaring.

De Deense naam is Salep-Gøgeurt. Dit betekent " salep koekoekskruid". Dit behoeft natuurlijk enige uitleg. De gedroogde en gemalen knollen van deze plant geeft een fijn wit poeder, genoemd Salep. Dit is een zeer voedzaame, zetmeelachtige en zoete stof. Het wordt gebruikt in dranken, granen en in het maken van brood. Het wordt ook medicinaal gebruikt in voeding voor kinderen en is genezend. Gøgeurt betsaat uit twee woorden, Gøg wat "koekoek" betekent. Dit geeft aan dat de plant vroeg bloeit (als de koekoek arriveert) t.o.v. andere Orchissen die vaak in Juni bloeien. Ört/eurt/urt is de Scandinavische term voor "kruid".

Ecologie

Bodem
Zonnige plaatsen op vrij vochtige, matig voedselarme, weinig of niet bemeste, zwak zure tot kalkhoudende grond (zand, leem, klei, zavel, kleihoudend veen en mergel). Vaak op plaatsen met basische kwel.

Groeiplaats
Grasland (laagblijvend grasland, blauwgrasland, schraal hooiland, grazige hellingen en vrij droog grasland in hoge uiterwaarden), afgravingen (verlaten groeven), brakwaterveen, voormalige zandplaten en zeeduinen (duingrasland).

Verspreiding

Nederland
Zeldzaam op de Waddeneilanden en in de duinen van noordelijk Noord-Holland, zeer zeldzaam in laagveengebieden in het westen van het land en in Zuid-Limburg. Vroeger ook in het oosten en midden van het land.

Vlaanderen
Zeer zeldzaam. Waarschijnlijk nog maar 1 plek in het binnenland. In de duinen is Harlekijn voor het laatst gevonden omstreeks 1980. Zeer sterk afgenomen.

Wallonië
Zeldzaam in de Famenne.

Wereld
West-, Midden- en Oost-Europa. Noordelijk tot in Schotland en het Oostzeegebied. Andere ondersoorten groeien in het Middellandse-Zeegebied en in de Kaukasus.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

Laat ze staan!

• English: Green-winged orchid, Green-winged meadow orchid
• Français: Orchis bouffon
• Deutsch: Kleines Knabenkraut
• Espanõl: Testículo de perro
• Italiano: Orchide minore
• Svenska: Göknycklar
• Norsk: Narrmarihand
• Dansk: Salep-Gøgeurt
• Suomalainen: Ruusukekalkkikämmekkä

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten