Betonica officinalis (Betonie)

Ik kan mij goed voorstellen dat bij de eerste blik van deze plant meteen gedacht wordt aan een Andoorn-soort, bijv. Moerasandoorn (Stachys palustris). Logisch want het is hetzelfde geslacht. Alleen zijn de stengels kaler, minder bezet met stengelbladeren. En Betonie is stukken zeldzamer. De kans dat je hem in het wild aantreft is niet zo groot. Meestal is dit in een heemtuin e.d. wat ook de gele stippen op het Floron verspreidingskaartje verklaart. Als je Betonie googlet of opzoekt kom je opvallend veel verhalen tegen over de geneeskrachtig Betonie wel niet is. De wetenschappelijke naam eidigd niet voor niets op Officinalis (zie de verklaring van de wetenschappelijke naam. In de Griekse en Romeinse oudheid werd de Betonie al veel als braakmiddel en bij het stelpen van bloed toegepast. Pedanius Dioscorides beschreef al de werking op het zenuwstelsel en Antonia Musa beschreef in De Herba Vettonica 47 kwalen, waartegen Betonie als geneeskrachtig kruid gebruikt kon worden. In de Middeleeuwen werd de plant gebruikt bij bezweringen. Betonie bloeit in Juni tot en met Augustus.

Op de website van Flora van Nederland is een Videodeterminatie van deze plant te zien.

Er komen in minstens 5  Andoorn (Stachys) soorten in het wild voor in Nederland:

• Akkerandoorn (Stachys arvensis) - vrij zeldzaam
• Betonie (Betonica officinalis/Stachys officinalis) - zeldzaam
• Bosandoorn (Stachys sylvatica) - algemeen
• Moerasandoorn (Stachys palustris) - algemeen
• Wollige andoorn (Stachys byzantina) - vrij zeldzaam

De officiële wetenschappelijke naam is Betonica officinalis L.

Betonica is een Verlatijniseerd woord. In verschillende talen komt de naam Betony, Betonie e.d. terug maar het betekent niks concreets. Zie ook de Nederlandse naam.

De officina was het gebouw, meestal een bijgebouw, in middeleeuwse kloosters waar medische monniken medicijnen en farmaceutische preparaten bereidden om zieken te genezen. Daarin werden gedroogde extracten, infusies, afkooksels, tincturen en destillaten bereid. Vaak was de officina verbonden aan de geneeskrachtige of kruidentuinen, ook ingesloten binnen het kloostergebied.

Toen Linnaeus het binomiale nomenclatuursysteem, de wetenschappelijke naam bestaande uit de geslachtsnaam en de soortnaam (bijv. Taraxacum officinale), uitvond, gaf hij de specifieke naam Officinalis aan tientallen kruiden en planten waarvan het medische gebruik in voorgaande millennia was vastgesteld. In de 1735 (1e editie) van zijn Systema Naturae erkende hij de historische tradities van genezing door tientallen planten te benoemen met de soortaanduiding Officinalis/Officinale, als algemene kwalificatie. Letterlijk betekent dit dus "van de officina". Het belichaamde de soortnaam Officinalis/Officinale, dus de geschiedenis van vele eeuwen van medicinaal gebruik en gezondheidskennis.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit L. Dit staat voor Carl Linnaeus. Hij beschreef in 1753 Betonica officinalis voor het eerst in de publicatie Species Plantarum.

Zie ook de Nederlandse verklaring

• English: Betony
• Français: Épiaire officinale
• Deutsch: Gewöhnliche Betonie
• Espanõl: Stachys officinalis
• Italiano: Betonica comune
• Svenska: Humlesuga
• Norsk: Betonie
• Dansk: Læge-betonie

De Engelse naam is Betony. Dus gewoon de Engelse benaming voor de Nederlandse naam

Voor de verspreiding van Betonie in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Épiaire officinale. Épiaire is de Franse benaming voor een Andoorn (Stachys-soort). Stachys officinalis is het officiële synoniem voor de wetenschappelijke naam van Betonie. Officinale is de Franse benaming voor het tweede gedeelte van de wetenschappelijke naam.

De Duitse naam is Gewöhnliche Betonie. Dit betekent "gewone Betonie". Het Gewone is voor diverse andere Betonie-soorten die in Duitsland voorkomen (o.a. Gele, Grootbloemige en Éénjarige Betonie).

Voor de verspreiding van Betonie in Duitsland zie deze kaart.

De Spaanse naam is Stachys officinalis. Zie voor de verklaring de Franse naam.

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Betonica comune. Dit betekent "gewone Betony". Gewone is voor onderscheid met o.a de Betonica hirsuta die in Nederland als tuinplant word verkocht onder de naam Andoorn (Stachys)

De Zweedse naam is Humlesuga. Dit betekent ongeveer "hommelplant". In Zweden heten veel planten van de  lipbloemenfamilie (Lamiaceae) zo. Waarom de Betonie juist zo heet is mij niet bekend.

Voor de verspreiding van Betonie in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Betonie. Net zo als o.a de Nederlandse naam.

De Deense naam is Læge-betonie. Dit betekent "genezende Betonie". Een plant met het voegsel Officinalis bij de wetenschappelijke naam krijgt in Denemarken altijd het voegsel Læge voor de Deense naam.

Ecologie

Bodem
Zonnige plaatsen op matig droge tot matig vochtige, matig voedselarme, niet of weinig bemeste, humeuze, zwak zure tot basische, vaak kalkrijke grond (leem, zand, zavel, mergel en stenige plaatsen).

Groeiplaats
Bosranden, grasland (onbemest grasland, hooiland, kalkgrasland, grazige hellingen), bermen en langs holle wegen.

Verspreiding

Nederland
Zeldzaam in Zuid-Limburg. Elders zeer zeldzaam, o.a. in het rivierengebied.

Vlaanderen
Zeer zeldzaam. Het meest in de Leemstreek.

Wallonië
Algemeen ten zuiden van de lijn Samber en Maas.

Wereld
Gematigde streken in West-Azië (o.a. in de Kaukasus), Noord-Afrika en Oost-, Zuid- en Midden-Europa. Noordwestelijk tot in Nederland.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten