Gentiana pneumonanthe (Klokjesgentiaan)

Goed beschouwd is deze plant een van de vier meest voorkomende Gentianen. In Nederland staat de Klokjesgentiaan op de  Rode Lijst van planten als gevoelig. De plant is algemeen voorkomend maar sterk afgenomen (50%-75%). Aan het verspreidingskaartje is goed te zien dat het voorkomen zich beperkt tot oost-Nederland. Meestal zijn dit veen- of heide gebieden. Alleen in zuid-Holland komt hij ook voor, wat logisch is want dit is veengebied. Klokjesgentiaan bloeit relatief laat, in Juli tot en met September.

Er komen minstens 5 Gentiaan (Gentiana) soorten in het wild voor in Nederland:

• Draadgentiaan Cicendia filiformis) - zeldzaam
• Klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe) - algemeen
• Kruisbladgentiaan (Gentiana cruciata) - zeer zeldzaam
• Veldgentiaan (Gentianella campestris subs. campestris) - zeer zeldzaam
• Slanke gentiaan (Gentianella amarella) - zeer zeldzaam

Dan is er een plant met de Nederlandse naam Watergentiaan (Nymphoides peltata), maar aan de wetenschappelijke naam is gelijk te zijn dat dit geen Gentiaan soort is maar een Waterlelie-soort.

De officiële wetenschappelijke naam is Gentiana pneumonanthe L.

Gentiana verwijst naar de familie waartoe deze plant behoort (de gentiaanfamilie (Gentianaceae). Volgens het Nederlands Etymologisch Woordenboek komt gentiaan misschien illyr (in het Latijn Illyricumen en het besloeg heel de Adriatische kuststrook van het vroegere Joegoslavië en het huidige Albanië.. De herkomst dat beschreven staat bij het verhaal van Plinius, dat de plant door de koning der Illyriërs Genti(u)s ontdekt zou zijn is niet meer dan volksetymologie. Alhoewel in het Cruijdeboeck deel 3 capitel 12, bladzijde 367-368 van Rembert Dodoens staat doodleuk "Gentius Coninck van Illyrien heeft dit cruyt ierst ghevonden ende tot den gebruyck der medecynen ghebrocht/ ende daer om worddet naer sijnen naem Gentiana ghenaempt."

De Pneumonanthe komt van Pneumon (Grieks) wat "long" en van Anthos (Grieks) wat "bloem" betekent, dus longbloem. Dit duidt op het vroegere gebruik van de plant bij longziekten.

Meestal staat er achteraan de wetenschappelijke naam een afkorting. Dit is de afkorting van een wetenschapper/botanicus die deze plant deze plant heeft ontdekt/verzameld en tot details heeft beschreven. Soms staat er een tweede afkorting. Dan heeft een andere wetenschapper/botanist de plant nog beter  beschreven en iets gewijzigd. De eerste naam komt dan tussen haakjes te staan. In dit geval is dit L. Dit staat voor Carl Linnaeus. Hij beschreef Gentiana pneumonanthe in de publicatie Species Plantarum.

Zie ook de Nederlandse verklaring.

• Frysk: Skieppeklokje
• English: Marsh Gentian
• Français: Gentiane pneumonanthe
• Deutsch: Lungenenzian
• Espanõl: Genciana de turbera
• Italiano: Genziana mettimborsa
• Svenska: Klockgentiana
• Norsk: Klokkesøte
• Dansk: Klokke-Ensian

De Engelse naam is Marsh Gentian. Dit betekent "moeras gentiaan". Een vrij logische naam voor een plant die voorkeur heeft om te groeien op (veen) moerasgrond.

Voor de verspreiding van Gentianelle pneumonanthe in Engeland zie deze kaart.

De Franse naam is Gentiane pneumonanthe. Dit is de Franse benaming voor de volledige wetenschappelijke naaam.

De Duitse naam is Lungenenzian. Dit betekent "longen gentiaan. De verklaring hiervoor staat bij het tweede  gedeelte van de wetenschappelijke naam.

De Spaanse naam is Genciana de turbera. Dit betekent "gentiaan van het veen/de heide".

In Spanje kent men minstens vier namen voor elke plant. De algemene volksnaam, de Catalaanse naam (Provincie in Noord+Oost Spanje tegen de Pyreneeën aan), de Gallische naam (provincie in Noord-West-Spanje) en de Baskische naam (provincie in West-Spanje tegen de Pyreneeën aan). Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Italiaanse naam is Genziana mettimborsa. Mettim betekend "zet" en Borsa betekent "tas/beurs". Waarom dit is weet ik nog niet.

Er is niet één specifieke Italiaanse naam voor een plant, dit verschilt per regio. Er is een algemene volksnaam en ook nog een variatie of een volledige andere naam in een van de 17 provincies. Ik heb de meest voorkomende algemene naam gebruikt.

De Zweedse naam is Klockgentiana. Dit betekent Klokjesgentiaan net zoals de Nederlandse naam.

Voor de verspreiding van Gentianelle pneumonanthe in Zweden zie deze kaart.

De Noorse naam is Klokkesøte. Dit betekent "zoet klokje". Het woord Klokje spreekt vanzelf. Zoet is de plant helemaal niet. In Noorwegen heten planten uit de Gentiaanfamilie Søterot. Dit betekent "zoetwortel". De wortel smaakt alles behalve zoet en is ironisch bedoeld. Waarschijnlijk werd de wortel gebruikt om de smaak een "boost" te geven. Ook werd de plant medicinaal gebruikt.

De Deense naam is Klokke-Ensian. Dit betekent weer "klokjesgentiaan".

Ecologie

Bodem
Zonnige plaatsen op vochtige tot natte, voedselarme, zwak zure tot zure grond (zand, leem en veen).

Groeiplaats
Heide (dopheidevelden op leem, o.a. langs paden, bermen in heideontginningen, afgeplagde stukken en glooiingen op de grens van natte heide en grasland) en grasland (blauwgrasland, schraal hooiland en laag blijvend grasland).

Verspreiding

Nederland
Vrij zeldzaam in het oosten en midden van het land en zeer zeldzaam in laagveengebieden en op de Waddeneilanden.

Vlaanderen
Vrij zeldzaam in de Kempen. Elders zeer zeldzaam of of ontbrekend.

Wallonië
Vrij zeldzaam in de Ardennen. Elders zeldzaam tot zeer zeldzaam.

Wereld
Vanaf Midden-Portugal, Midden-Engeland en Zuid-Scandinavië door Midden- en Oost-Europa tot in Centraal-Siberië.

Bron: Wilde-planten.nl / Klaas Dijkstra - CC BY-NC-SA 3.0 NL

FLORON Verspreidingsatlas vaatplanten